การศึกษาโอกาสและข้อจำกัดของการผลิตพืชเศรษฐกิจสำคัญ 12 ชนิด คือ อ้อย มันสำปะหลัง ข้าวโพด ถั่วเหลือง ถั่วเขียว ปาล์มน้ำมัน สับปะรด ลำไย มัคุด ทุเรียน ยางพารา และเห็ด เพื่อโอกาสและข้อจำกัดใช้เป็นข้อสารสนเทศในการกำหนดแนวทางการผลิต การลดต้นทุน เพิ่มผลผลิตให้มีปริมาณและคุณภาพเหมาะสมสำหรับผู้บริโภคทั้งภายในและนอกประเทศ เป็นข้อสนเทศในการกำหนดแนวทางเร่งรัดและส่งเสริมการแปรรูปผลผลิตพืชเศรษฐกิจข้างต้นเป็นผลิตภัณฑ์ต่างๆ ในระดับครัวเรือน ชุมชน หรือโรงงานผู้ประกอบการ เพื่อเพิ่มมูลค่าการผลิตและเพิ่มรายได้ให้เกษตรกรและผู้ประกอบการ โดยทำการรวบรวมข้อมูลทุติยภูมิ (secondary data) จากเอกสารของหน่วยงานต่างๆ ที่เกี่ยวข้องและข้อมูลปฐมภูมิ (primary data) จากการสำรวจข้อมูลในพื้นที่แหล่งปลูกของเกษ๖รกรและสุ่มสัมภาษณ์ตามแบบสอบถามในพื้นที่กำหนดตามขอบเขตการศึกษา ตั้งแต่เดือนตุลาคม 2548 ถึงกันยายน 2551 แล้วสรุปวิเคราะห์เชิงปริมาณและเชิงพรรณนา พบว่าความคุ้มค่าการลงทุนเพิ่มขึ้น สภาวะความเสี่ยงของเกษตรกรจากความแปรปรวนด้านการผลิตและราคาของผลผลิตมันสำปะหลังและอ้อย ในเขต จ.นครราชสีมา ขอนแก่น ระยอง และสุพรรณบุรี ลดลง การใช้วัตถุดิบมีอัตราสูงขึ้น ผลผลิตเป็นที่ต้องการของกลุ่มประเทศใช้ทดแทนพลังงาน และกลุ่มประเทศที่ใช้เป็นอาหาร สำหรับมันสำปะหลัง เกษตรกรมีผลตอบแทนเพิ่มขึ้น 20.66% ต้นทุนภาคตะวันออก 4,143 บาท/ไร่ ผลิตได้ 6 ตัน/ไร่ กำไร 3,437 บาท/ไร่ ต้นทุนภาคตะวันออกเฉียงเหนือต่ำกว่า คือ 2,779 บาท/ไร่ ผลิตได้ 3.2 ตัน/ไร่ ได้กำไร 1,983 บาท/ไร่ ราคาคุ้มทุนของภาคตะวันออกและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ อยู่ที่ 691 บาท/ตัน และ 820 บาท/ตัน เฉลี่ย 719 บาท/ตัน ส่วนอ้อนมีแนวโน้มที่เกษตรกรขายผลผลิตได้ราคาสูงกว่าราคาขั้นต้นที่ 830 บาท/ตัน

          การใช้เทคโนโลยีการผลิตปรับปรุงคุณภาพผลผลิตและราคาข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ในแหล่งปลูก จ.ลพบุรี สระบุรี และนครราชสีมา การศึกษาโอกาสและข้อจำกัดของการแปรรูปข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ และการศึกษาเชิงเปรียบเทียบด้านเศรษฐกิจของเทคโนโลยีที่เหมาะสมกับเทคโนโลยีของเกษตรกรในข้าวโพด และถั่วเหลืองฝักสด ในจ.กาญจนบุรี และราชบุรี พบว่า เกษตรกรมีวิธีการปฏิบัติคล้ายคลึงกัน ไม่มีคำแนะนำจากเจ้าหน้าที่ภาครัฐในการใช้เทคโนโลยีเกษตรดีที่เหม่ะสม ได้ผลตอบแทนของการปลูกข้าวโพดฝักสด 2,010 บาท/ไร่ จากต้นทุน 3,040 บาท/ไร่

          การศึกษาผลกระทบของการจัดตั้งเขตการค้าเสรีต่อสินค้าเกษตร ถั่วเหลือง ข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ พบว่า ผู้ปลูกข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ใน จ.ลพบุรี นครสวรรค์ และสระบุรี กับผู้ปลูกถั่วเหลืองใน จ.เชียงใหม่ เชียงราย และสุโขทัย ทั้งสองกลุ่มมีเกษตรกรทราบเรื่องเขตการค้าเสรี 14.29% และไม่ทราบเรื่องเขตการค้าเสรี 85.71 ไใเคยได้รับผลกระทบเรื่องนี้จากพ่อค้าคนกลาง

          การศึกษาโครงสร้างการตลาด มังคุด ทุเรียน สับปะรด และลำไย ใน จ.จันทบุรี ระยอง ตราด ปราจีนบุรี นครศรีธรรมราช เพชรบุรี ประจวบคีรีขันธ์ ชลบุรี ลำพูน เชียงใหม่ พบว่า มังคุด ทุเรียน มีแหล่งผลิตใหญ่ในภาคใต้แต่ผลิตมากที่ จ.จันทบุรี มีศูนย์กลางตลาดหลักอยู่ในเขต อ.เมือง และศูนย์กลางตลาดรองอยู่ใน อ.อื่นๆ มีการซื้อ - ขาย ผ่านพ่อค้าคนกลางมากที่สุด รองลงมาเป็นบริษัท มังคุดขายส่งมี 4 เกรด คือ เกรดคุณภาพ เกรดสอง เกรดคละ และเกรดต่ำไม่ได้ขนาด ผลผลิตส่งออก 25.25% ในรูปผลสด 99.35% และผลแช่แข็ง 0.65% ตลาดอยู่ในกลุ่มเอเชียมากที่สุด ทุเรียนขายส่ง 2 เกรด คือ เกรดส่งออก กับเกรดคละ ผลผลิตส่งออก 38.73% ในรูปทุเรียนผลสด ทุเรียนแช่แข็ง ทุเรียนกวน และทุเรียนอบแห้ง ทุเรียนผลสด ทุเรียนแช่แข็ง ส่งออกมากที่สุดในกลุ่มประเทศแถบเอเชีย รองลงมาในกลุ่มประเทศแถบอเมริกา ทุเรียนกวนส่งออกมากที่สุดในกลุ่มประเทศยุโรป รองลงมากลุ่มประเทศอเมริกา

          สับปะรดมีอัตราเพิ่มของพื้นที่ปลูก 0.52% มีผลผลิตเพิ่มขึ้นต่อปี 1.70% มีแนวโน้มเพิ่มขึ้น ผลผลิตส่งออกต่างประเทศ 70 - 75% ในรูปผลิตภัณฑ์ และ 3 - 5% ในรูปผลสด ส่วนผลผลิตใช้บริโภคภายในประเทศในรูปผลสด 20 - 25% สับปะรดผลิตภัณฑ์ประเภทสับปะรดกระป๋อง น้ำสับปะรดต่อผลผลิตที่ผลิตส่งออก 26.32 และ 6.58% ตามลำดับ

          ระบบการผลิตลำไยใน อ.ออมทอง จ.เชียงใหม่ และ อ.ป่าซาง จ.ลำพูน ผลิตลำไยพันธู์ดอทั้งหมด มีอายุระหว่าง 11 - 20 ปี อาศัยความรู้จากประสบการณ์ ผู้ดูแลเป็นคนสูงอายุ มีอายุระหว่าง 41 - 60 ปี มีลักษณะเป็นเกษ๖รกรนักพัฒนา มีการจัดการผลผลิตตามระบบตลาด ทั้งขายลำไยสดและอบแห้ง ผ่านผู้ประกอบการแบบเก็บผลผลิตส่งขายหรือเหมาสวนขาย การจัดการป้องกันเชื้อราโดยการใช้โรงรมควันซัลเฟอร์ไดออกไซด์ในพื้นที่ จ.เชียงใหม่ และจ.ลำพูน โดยผู้มีประสบการณ์ 6 - 10 ปี 45% มีจำนวนห้องรม 2 - 4 ห้อง 57% และผู้ดูแลการรมควันมีความชำนาญ 1 - 5 ปี ทำหน้าที่ 2 คน 59% มีข้อจำกัดเมื่อผลลำไยเปียก และอายุการเก็บเกี่ยวแก่จัดที่ระดับความสำคัญ 2.84 (SD = 0.51) และ 2.66 (SD = 0.65) ตามลำดับ และทัศนคติต่อมาตรการของทางราชการที่มีผลต่อการลงทุนที่สูงขึ้นของผู้ประกอบการขนาดเล็ก

          การตรวจสอบย้อนกลับของลำไยสดส่งออก มีผู้ประกอบการเป็นทั้งผู้รวบรวมผลผลิตและส่งออกด้วย 52% ซื้อจากเกษตรโดยตรง 61% ซื้อจากผู้รวบรวมผลผลิตรายย่อย 73% รับซื้อกับเจ้าประจำ 61% การรวบรวมผลผลิตจากเกษตรกร 94% เป็นสมาชิกโครงการเกษตรดีที่เหมาะสม (GAP) สามารถตรวจสอบย้อนกลับถึงผู้ประกอบการรวบรวมผลผลิต โรงรมควันซัลเฟอร์ไดออกไซด์ โดยใช้รหัสโรงรมควันซํลเฟอร์ไดออกไซด์ และวันผลิตติดไปกับสินค้า 88% นอกนั้นใช้รหัสบาร์โค๊ดหรือเลขรหัสจัดทำขึ้นใช้เอง

          กาารศึกษาสภาพการผลิตและการตลาดสับปะรดของเกษตรกรภาคตะวันออกที่ปลูกสับปะรดใน จ.ระยอง ชลบุรี ตราด และเกษตรกรภาคใต้ตอนบนที่ปลูกสับปะรดใน จ.เพชรบุรี และประจวบคีรีขันธ์ พบว่าเกษตรกรภาคตะวันออกปลูกสับปะรดเป็นพืชแซมแบบไว้ตอ 31% เป็นพืชเชิงเดี่ยว แบบสับปะรดปลูก 69% เกษตรกรภาคใต้ตอนบนปลูกเป็นพืชเชิงเดี่ยวแบบปลูกใหม่ ตอหนึ่ง และตอสอง การปลูกทั้งภาคตะวันออกและภาคใต้ใช้พันธุ์ปัตตาเวียผลิตเพื่อส่งโรงงาน 73 และ 80% ตามลำดับ ใช้หน่อปลูกแบบเชิงเดี่ยว 7,000-8,000 หน่อ/ไร่ แบบพืชแซม 3,500-4,000 หน่อ/ไร่ และไว้ตอ 6,079 หน่อ/ไร่ นภาคตะวันออกเกษตร 97% ปลูกพันธุ์ปัตตาเวีย และ 3% ปลุกพันธุ์ตราดสีทอง ใช้สารอาลีเอท ป้องกันโรคจากเชื้อราทั้งสองภาค ในภาคตะวันออกใช้ถ่านแก๊สหรือเอทธิฟอนบังคับให้ออกดอก ในพืชแซมน้อยกว่าพืชเชิงเดี่ยวและแคะจุกในพืชแซมมากกว่าในพืชเชิงเดี่ยว ใช้ถุงหนังสือพิมพ์คลุมผลอย่างเดียว ส่วนภาคใต้ตอนบนใช้ถุงคลุม 79% และใช้หญ้า 21% ผลผลิตในภาคตะวันออกปลูกแบบพืชแซมได้ 3 ตัน/ไร่ ปลูกแบบพืชเชิงเดี่ยวได้ 5.4 ตัน/ไร่ ส่วนภาคใต้ตอนบนได้ผลผลิตจากสับปะรดปลูก 4.71 ตัน/ไร่ จากสับปะรดตอหนึ่ง 2.88 ตัน/ไร่ สับปะรดตอสอง 3.40 ตัน/ไร่ ใช้ต้นทุนการผลิต 3,663 4,632 และ 2,133 บาท/ตัน ได้กำไรตันละ 969 1,722 2,372 บาท ตามลำดับ ราคาที่จำหน่ายมี 3 เกรดคือ ลูกใหญ่ ลูกเล็ก ลูกจิ๋ว จำหน่ายได้ราคา 4.84 1.69 และ 0.85 บาท/กก. ภาคตะวันออกใช้ต้นทุน 12,480 บาท/ไร่ ขายได้ 4-5 บาท/กก. ในภาคตะวันออกมีปัญหาการผลิตเนื่องจากโรค ในระบบพืชเชิงเดี่ยวมากกว่าในระบบพืชแซม ส่วนในภาคใต้ตอนบนมีปัญหาด้านราคาผลผลิตมากกว่าเรื่องโรคและแรงงาน

          การวิเคราะห์ผลตอบแทนการปลูกปาล์มน้ำมันและยางพาราใน จ.สุราษฎร์ธานี ที่ช่วงอายุการลงทุน 25 ปี พบว่า มูลค่าปัจจุบันสุทธิ (NPV) ของการลงทุนทำสวนปาล์มน้ำมันเท่ากับ 4,981.71 บาท/ไร่ 1.13 และ 14.04% ตามลำดับ และการทำสวนยางเท่ากับ 13,821 บาท/ไร่ 1.33 และ 15.57% ตามลำดับ นั่นคือ ถ้าต้นทุนของปาล์มน้ำมันเพิ่มสูงขึ้น 15% หรือรายได้ลดลงเนื่องจากราคาลดลงจาก 2.34 เป็น 2.00 บาท/กก. การลงทุนทำสวนปาล์มน้ำมันให้ผลตอบแทนที่ไม่คุ้มค่า

          เมื่อวิเคราะห์ระบบตลาดปาล์มน้ำมันใน จ.ชุมพร สุราษฎร์ธานี และกระบี่ พบว่า ปาล์มน้ำมันที่ผลิตได้ทั้งสาทจังหวัดขายให้ลานเทมากที่สุด รองลงมาขายให้โรงงานใน จ.ชุมพรและสุราษฎร์ธานี และรองลงมาเป็นสหกรณ์ สำหรับ จ.กระบี่ ลานเทส่วนใหญ่ขายผลผลิตให้โรงงานสกัดน้ำมันดิบโดยไม่ผูกขาด ผลผลิตที่เข้าโรงงานมากกว่า 200 โรง นำไปสกัดเป็นน้ำมันดิบส่งเข้าโรงงานสบู่/อาหารสัตว์ โรงกลั่นน้ำมันบริสุทธิ์ และส่งออกต่างประเทศ น้ำมันปาล์มบริสุทธิ์ส่งไปทำผลิตภัณฑ์ต่างๆ และส่งออก ส่วนไขปาล์มส่งเข้าโรงงานสบู่/อาหารสัตว์และส่งออกและกรดปาล์มส่งเข้าอุตสาหกรรมเคมีภัณฑ์

          ความต้องการใช้วัตถุดิบปาล์มน้ำมันในภาคกลางที่ จ.สมุทรสาคร สมุทรปราการ และภาคใต้ที่ จ.สุราษฎร์ธานี กระบี่และชุมพร พบว่า ไทยมีความต้องการใช้ปาล์มน้ำมันสูงขึ้น 66.02% รองลงมาเป็นน้ำมันถั่วเหลือง น้ำมันเมล็ดในปาล์ม น้ำมันรำข้าว น้ำมันมะพร้าว และน้ำมันทานตะวันคิดเป็น 14.06 10.44 5.06 2.89 และ 1.53% ตามลำดับ ความต้องการในปี พ.ศ.  2551 ใช้ 871,484 ตัน น้อยกว่าปีก่อน 4.16% แต่มีความต้องการใช้ผลิตไบโอดีเซล 276,000 ตัน ทำให้เมื่อรวมกันแล้วเพิ่มขึ้นจากปีก่อน 18.12% การใช้ในประเทศในรูปการบริโภค 59.08% และผลิตไบโอดีเซล 18.71% ความต้องการใช้น้ำมันปาล์มใน จ.ชุมพร สุราษฎร์ธานี และกระบี่ มากที่สุดในเดือนมีนาคม มิถุนายน และสิงหาคม ในปริมาณ 12,164 25,919 และ 12,651 ตัน ตามลำดับ

          การศึกษาโอกาสและข้อจำกัดของการผลิตเห็ดสกุลรมของเกษตรกร ผู้ประกอบการแปรรูป การบริโภคเห็ดภายในประเทศและส่งออกในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ส่วนของจ.อุบลราชธานี ศรีสะเกษ อำนาจเจริญ ยโสธร กาฬสินธุ์ ร้อยเอ็ด อุดรธานี และหนองบัวลำภู พบว่า เกษตรกรผลิตเห็ดจากความรูของเพื่อนบ้าน 66% จากการอบรมก่อนผลิต 36% ซื้อเชื้อเห็ดมาผลิตก้อนเชื้อเอง โดยสั่งจองซื้อจากผู้ผลิตโดยตรง 51% ในราคา 5-12 บาท/ขวด ผลิตก้อนเชื้อได้ 15-50 ก้อน ประสบปัญหาจากเชื้อราเขียวและราดำ 83% ผลิตแล้วนำไปขายเอง 51% นอกนั้นพ่อค้ามารับซื้อถึงแหล่งผลิต ต้นทุนการผลิตเห็ดสกุลรมพบว่า เห็ดสด 1 กก. เห็ดภูฎาน เห็ดนางฟ้า เห็ดนางรมฮังการี มีต้นทุน 22.25 18.11 และ 12.99 บาท/กก. มีรายได้ 33.33 28 และ 25 บาท/กก. ได้กำไร 11.09 9.89 และ 12.01 บาท/กก. และถ้าเป็นก้อนเชื้อเห็ดมีต้นทุน 3.81 3.49 และ 2.59 บาท/ถุง ได้กำไร 2.13 2.16 และ 2.88 บาท/ถุง ตามลำดับ

          การแปรรูปเห็ดผู้ประกอบการนำไปทำผลิตภัณฑ์โดยใช้เห็ดที่เพาะเองหรือรับซื้อจากเพื่อนบ้านและเกษตรกรที่ขายเหลือมาทำผลิตภัณฑ์ ได้แก่ แหนมเห็ด เห็ดสวรรค์ จ่อมเห็ด น้ำพริกเห็ด ทอดมันเห็ด ใช้ต้นทุน3, 3, 5, 3 และ 2 บาท/ห่อ/ถุง/แพ็ค/กระปุก/ชิ้น ขายปลีกและส่งได้กำไร 7, 7, 5, 7 และ 3 บาท/ห่อ/ถุง/แพ็ค/กระปุก/ชิ้น ตามลำดับ ปัญหาการผลิตคือตลาดไม่แน่นอนและเก็บไว้ไม่นาน

          การศึกษาต้นทุนผลประโยชน์ที่เกษตรกรได้รับจากการปลูกยางพาราพบว่า ในแต่ละภาครวม 8 จังหวัดคือ สุราษฎร์ธานี ตรัง อุทัยธานี พะเยา หนองคาย บุรีรัมย์ ระยอง และจันทบุรี เฉลี่ยพื้นที่ปลูก 14.2 ไร่ ส่วนใหญ่มีพื้นที่ 11 - 15 ไร่ คิดเป็น 34.7% ใช้พันธุ์ RRIM 600 จำนวน 76 ต้น/ไร่ อายุสูงสุด 22 ปี ราคายางแผ่นดิบภาคกลาง ภาคใต้ ภาคเหนือ และภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ปี พ.ศ. 2551 การใช้ยางพาราประเภทยางแผ่นรมควัน ยางแท่ง น้ำยางข้น และอื่นๆ มีอัตราการใช้เพิ่มต่อปี 5.54 - 2.41 16.30 และ -24.84% รวม 4.12% เมื่อนำไปใช้แยกตามประเภทอุตสาหกรรมยางล้อ ถุงมือยาง ยางยืด ยางรัดของ อื่นๆ มีอัตราการใช้เพิ่มต่อปี 7.41 - 1.46 17.89 - 12.37 และ -14.02% รวม 4.12% จำนวนโรงงานในปี พ.ศ.2550 รวมเพิ่มขึ้นจากปี พ.ศ.2548 39.29% เป็นโรงงานยางแผ่นรมควัน 25.17% น้ำยางข้น 23.31% ยางแผ่นผึ่งแห้ง 17.48% และยางแท่ง 16.55% โดยที่ผลิตจริงต่อกำลังการผลิตของยางแผ่นรมควัน น้ำยางข้น ยางแท่งคิดเป็น 53.79 46.76 และ 72.20% ตามลำดับ