ชื่อสามัญ ส้มโอ pummelo
ชื่อวิทยาศาสตร์ Citrus maxima (Burm.f.) Merr. วงศ์ Rutaceae
ชื่ออื่นๆ ภาคเหนือเรียกว่า มะโอ
ถิ่นกำเนิดและประวัติความเป็นมา
สันนิษฐานว่าอยู่ในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ แถบประเทศไทย มาเลเซีย และอินโดนีเซีย โดยเฉพาะเมืองไทยน่าจะเป็นถิ่นกำเนิดของส้มโอ หากคำนึงถึงแหล่งที่มีสายพันธุ์ส้มโออยู่มากที่สุดเป็นหลักพิจารณา สมัยก่อนแหล่งปลูกส้มโอที่สำคัญมี 2 แห่งเท่านั้น คือ นครชัยศรี เป็นแหล่งกำเนิดของส้มโอขาวแป้น ชาวสวนปลูกขาวแป้นเป็นส่วนมาก ปัจจุบันนิยมปลูกส้มโอทองดีเพื่อการส่งออกมากขึ้น เเละพื้นที่บางปะกอกเขตธนบุรีเป็นแดนส้มโอขาวพวงที่โด่งดัง แต่ปัจจุบันบางปะกอกหมดสภาพการเป็นสวนส้มโอไปแล้ว
ลักษณะทั่วไป
ส้มโอเป็นไม้ผลยืนต้นขนาดกลาง มีหนามตามกิ่งใหญ่ ใบเป็นใบเดี่ยว ที่ผิวใบมีต่อมน้ำมัน ดอกสีครีมออกเป็นกระจุกหรือเดี่ยว ผลขนาดใหญ่ มีรูปทรงกลมแป้น มีเปลือกหนา ผลอ่อนเปลือกสีเขียว เมื่อแก่จัดเปลี่ยนเป็นสีเขียวอมเหลือง ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางผล 14-18 เซนติเมตร มีต่อมน้ำมันทั่วผิวเปลือก เปลือกด้านในสีขาวหนา หุ้มส่วนที่เป็นเนื้อ ข้างในผลเเบ่งเป็นกลีบๆ คั่นด้วยเยื่อบางสีขาว เนื้อส้มโอมี ลักษณะเป็นถุงน้ำ รูปทรงคล้ายกุ้งฝอย จึงเรียกว่า “ตัวกุ้ง” น้ำในตัวกุ้งมีสีใสออก ครีมเหลืองอ่อน สีชมพูหรือสีแดงแล้วแต่พันธุ์ รสหวานหรือหวานอมเปรี้ยว เมล็ดส้มโอรูปร่างรี สีขาวนวล
พันธุ์และการขยายพันธุ์
ส้มโอที่มีชื่อเสียงมากคือ ส้มโอนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม มีรสหวานอมเปรี้ยวและมีความฉ่ำพอดี ส้มโอที่ปลูกในไทยมีมากมายหลายพันธุ์ ทั้งที่เป็นพันธุ์ที่ปลูกดั้งเดิม และมีการพัฒนาพันธุ์ใหม่ๆ ขึ้นมาเพื่อการค้า เช่น ขาวหอม ขาวน้ำผึ้ง ขาวแป้น ขาวพวง ขาวแตงกวา ทองดี นอกจากนั้นยังมีพันธุ์ท้องถิ่นอื่นๆ อีก เช่น
พันธุ์ปัตตาเวียของปักษ์ใต้ เเละพันธุ์ส้มโอท่าข่อยของพิจิตร เป็นต้น แม้ส้มโอแทบทุกพันธุ์จะออกผลได้ตลอดปี แต่ช่วงที่มีส้มโอมากที่สุดคือช่วงระหว่างเดือนสิงหาคมถึงตุลาคม ส้มโอปลูกได้ทุกภาคของไทย ปลูกกันมากที่จังหวัดนครปฐม สมุทรสงคราม นครนายก ปราจีนบุรี ชุมพร นครศรีธรรมราช สุราษฎร์ธานี ตรัง เชียงราย พิจิตร และชัยนาท
ส้มโอพันธุ์ขาวน้ำผึ้ง
กิ่งอ่อนมีขนสั้นๆ ปกคลุม หนามสั้นและมีน้อย ใบใหญ่เป็นมันหนา ค่อนข้างมน ใบมี 2 ส่วน คือ แผ่นใบและหูใบ ใบแก่มีสีเขียวเข้ม เส้นใบนูนเด่นชัด เริ่มให้ผลผลิตเมื่ออายุ 4 ปีหลังปลูก ดอกออกที่ปลายกิ่งบริเวณซอกใบ ออกเป็นช่อจำนวน 10-20 ดอก เป็นดอกสมบูรณ์เพศ ก้านดอกสีขาว เมื่อดอกบานมีกลิ่นหอม ออกผลตลอดปี แต่เก็บเกี่ยวได้มากในช่วงเดือนสิงหาคมถึงกันยายน ผลกลมค่อนข้างสูง ขนาดปานกลาง เส้นผ่าศูนย์กลางผลประมาณ 17 เซนติเมตร มีจุกแต่เห็นไม่ชัดเจน ผิวผลเรียบ ก้นผลเรียบ ผิวผลสีเขียว สีของเปลือกในและผนังกลีบสีขาว เนื้อผลมี 13-15 กลีบ ตัวกุ้งเหลืองอ่อนหรือคล้ายน้ำผึ้งถึงชมพูเรื่อๆ ตัวกุ้งใหญ่กว่าพันธุ์ขาวทองดี เบียดกันแน่น เนื้อแห้ง กรอบ มีน้ำมากแต่เนื้อไม่แฉะ เนื้อแกะออกง่าย รสชาติหวานอมเปรี้ยว มีกลิ่นหอม เมล็ดใหญ่แต่มีน้อย ถ้าเป็นช่วงนอกฤดูจะไม่มีเมล็ด เมล็ดสีขาวออกเหลือง ตั้งแต่ออกดอกจนถึงเก็บเกี่ยวใช้เวลาประมาณ 7-8 เดือน แหล่งปลูกสำคัญ คือ อำเภอสามพรานและอำเภอนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม
ส้มโอพันธุ์ขาวแป้น
ต้นขนาดกลาง กิ่งอ่อนจะมีขนสั้นๆ ปกคลุม มีหนามสั้นและมีน้อย ใบใหญ่เป็นมันค่อนข้างบาง
แยกเป็นส่วนแผ่นใบและหูใบ ใบแก่มีสีเขียวเข้ม เส้นใบนูนเห็นเด่นชัด ดอกออกที่บริเวณปลายกิ่งบริเวณ
ซอกใบ ออกเป็นช่อ เป็นดอกสมบูรณ์เพศ ก้านดอกยาว กลีบดอกสีขาว เมื่อดอกบานมีกลิ่นหอม เป็นพันธุ์เบา
เก็บเกี่ยวได้ในช่วงเดือนสิงหาคมถึงกันยายน ผลกลมแป้น ขนาดเล็ก หัวไม่มีจุก แต่มีจีบเล็กน้อย
เส้นผ่าศูนย์กลางผล 12-15 เซนติเมตร สูง 10-12 เซนติเมตร ฐานของผลมีลักษณะแบนเว้าเล็กน้อย ผิวผล
เรียบ สีเหลืองอ่อนหรือเหลืองอมเขียว ต่อมน้ำมันค่อนข้างโตเห็นได้ชัดเจน เปลือกเรียบหนาติดแน่นกับ
เนื้อผลทำให้แกะออกค่อนข้างยาก เนื้อเปลือกสีขาว เยื่อหุ้มกลีบสีขาวหนาและเหนียว ตัวกุ้งค่อนข้างใหญ่
สีเหลืองอมขาวมีน้ำมาก แยกออกจากกันได้ง่ายและแยกออกจากเยื่อหุ้มกลีบได้ง่ายเช่นกัน รสหวานอมเปรี้ยว
เมล็ดมีจำนวนน้อย ส่วนใหญ่จะเป็นเมล็ดลีบ สีขาวอมเหลือง ตั้งแต่ออกดอกจนถึงเก็บเกี่ยวใช้เวลาประมาณ
6-7 เดือน ให้ผลดก แหล่งปลูกเดิมอยู่ที่จังหวัดนนทบุรี ปัจจุบันนิยมปลูกทั่วไป เช่น อำเภอสามพราน
จังหวัดนครปฐม และอำเภอดำเนินสะดวก จังหวัดราชบุรี
ส้มโอพันธุ์ขาวใหญ่
ขนาดผลใหญ่ น้ำหนักผล 1.2-2.3 กิโลกรัม ทรงผลกลมสูง เส้นผ่าศูนย์กลางผล 14-18 เซนติเมตร
ผลแก่สีเขียวเข้มอมเหลือง ต่อมน้ำมันละเอียด เปลือกหนาปานกลาง จำนวนกลีบ 12-16 กลีบต่อผล ผนังกลีบ
สีขาว ตัวกุ้งสีขาวอมเหลือง ตัวกุ้งมีขนาดใหญ่ เกาะตัวกันแน่นไม่หลุดร่วงง่าย เนื้อแห้งกว่าพันธุ์ทองดี รสหวาน
อมเปรี้ยวเล็กน้อย มีกลิ่นหอมเฉพาะตัว เป็นพันธุ์ที่นิยมปลูกกันในปัจจุบันเช่นเดียวกัน ปลูกมากที่
จังหวัดสมุทรสงคราม และจังหวัดนครปฐม
ส้มโอพันธุ์ทองดีหรือขาวทองดี
ต้นขนาดกลาง สูง 6-8 เมตร ทรงพุ่มกว้าง 5-6 เมตร กิ่งปกคลุมด้วยขนสั้นๆ มีหนามสั้น ใบใหญ่เป็นมัน หนา มีส่วนของแผ่นใบและส่วนของหูใบ ใบแก่สีเขียวเข้ม เส้นใบนูนเห็นเด่นชัด ดอกออกที่ปลายกิ่งบริเวณซอกใบ จำนวน 10-20 ดอก ดอกมีขนาดใหญ่ เป็นดอกสมบูรณ์เพศ ก้านดอกยาว กลีบดอกสีขาว เมื่อดอกบานมีกลิ่นหอม ผลิดอกมากระหว่างเดือนธันวาคมถึงกุมภาพันธ์ และพบอีกครั้งในเดือนมิถุนายน ผลขนาดโตปานกลาง ทรงผลกลมแป้น ไม่มีจุก บริเวณขั้วมีจีบเล็กน้อย ปลายผลค่อนข้างตัด ผิวผลเรียบ สีเขียว มีขนอ่อนนุ่มเล็กน้อย น้ำหนักผล 940-1,060 กรัม ความสูงผล 12-14 เซนติเมตร เส้นผ่าศูนย์กลางผล 14-16 เซนติเมตร เปลือกผลค่อนข้างบาง สีของเปลือกในและผนังกลีบชมพูเรื่อๆ จำนวนกลีบ 14-16 กลีบ ตัวกุ้งเป็นสีชมพูอ่อน ลักษณะนิ่ม ฉ่ำน้ำกว่าพันธุ์อื่นๆ มีรสหวาน มีจำนวนเมล็ดปานกลางถึงมากแต่ขนาดเล็ก เมล็ดสีขาวอมเหลือง แหล่งปลูกสำคัญคือ อำเภอนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม
สมุทรสาคร และราชบุรี เน้นปลูกเพื่อการส่งออกขายต่างประเทศเป็นหลัก เพราะได้ราคาดพันธุ์ส้มโออื่นๆ
ส้มโอพันธุ์ขาวแตงกวา ส้มโอพันธุ์ขาวแตงกวา หรือส้มโอชัยนาท เป็นพันธุ์ส้มโอที่มีรสชาติดีที่สุดของจังหวัดชัยนาท
ออกผลตลอดปี เก็บเกี่ยวได้มากในช่วงเดือน สิงหาคมถึงกันยายน ผลขนาดโตปานกลาง น้ำหนัก 800-1,600 กรัม สูง 12-16 เซนติเมตร เส้นผ่าศูนย์กลางผล 14-16 เซนติเมตร ทรงผลกลมแป้น ไม่มีจุก ก้นผลป้านจนถึงเว้าเล็กน้อย ผิวเรียบ มีต่อมน้ำมันละเอียด ผิวสีเขียว เปลือกมีความหนาปานกลาง ตัวกุ้งนิ่มมีสีขาวอมเหลือง เบียดกันค่อนข้างแน่น รสหวานอมเปรี้ยวเล็กน้อย เนื้อแห้งไม่แฉะน้ำ แกะเนื้อออกได้ง่าย หวานอมเปรี้ยวเล็กน้อย มีเมล็ดน้อย สีขาวอมเหลือง อายุตั้งแต่ ออกดอกถึงเก็บเกี่ยวได้ประมาณ 7-8 เดือน เหมาะสำหรับรับประทานสด เป็นที่ต้องการของตลาดมาก แหล่งปลูกสำคัญคือ อำเภอสรรคบุรี อำเภอวัดสิงห์ และอำเภอมโนรมย์ จังหวัดชัยนาท นครสวรรค์ และอุทัยธานี
ส้มโอพันธุ์ขาวพวง
เป็นพันธุ์ดั้งเดิมที่ปลูกกันแต่โบราณ สมัยก่อนปลูกมากที่บางปะกอก ธนบุรี ปัจจุบันพื้นที่นี้ ไม่ปลูกส้มโอแล้ว แหล่งปลูกสำคัญอยู่ในภาคกลาง จังหวัดนครปฐม สมุทรสาคร ราชบุรี และปราจีนบุรี มีรูปทรงสวย ผลโตปานกลาง ทรงผลกลมสูง เล็กน้อย ด้านบนมีจุกทรงสูงและมีจีบบ้างเล็กน้อย ด้านปลายผลราบหรือเว้าเล็กน้อย ผิวผลเรียบ มีสีเขียวอมเหลืองเปลือกหนา ผลขนาดกลาง สูงประมาณ 17 เซนติเมตร เส้นผ่าศูนย์กลางผล 18 เซนติเมตร จำนวนกลีบ 13-15 กลีบต่อผล แยกออกจากกันได้ง่าย ผนังกลีบและเนื้อกุ้งสีขาวอมเหลือง ตัวกุ้งขนาดใหญ่ เนื้อแห้งมีน้ำมากแต่ไม่แฉะ รสหวานอมเปรี้ยวเล็กน้อย เมล็ดน้อยจนถึงไม่มีเลย ออกดอกและเก็บเกี่ยวผลในช่วงเดียวกันกับพันธุ์ทองดี อายุเก็บเกี่ยวผลตั้งแต่ดอกบานจนถึงเก็บเกี่ยว 7-8 เดือน สามารถเก็บผลได้ก่อนกำหนด
และสามารถรอขายได้ 2-3 เดือนโดยคุณภาพยังเหมือนเดิม คนจีนนิยมใช้ในเทศกาลไหว้พระจันทร์
พันธุ์และการขยายพันธุ์ ตอนกิ่ง เสียบกิ่ง ติดตา
วิธีการปลูก
ปลูกได้ทั่วทุกภาคในประเทศไทย นิยมขยายพันธุ์โดยการตอน ติดตา การปลูกเตรียมหลุมปลูกขนาด 50x50x50 เซนติเมตร รองก้นหลุมด้วยปุ๋ยคอกหรือปุ๋ยอินทรีย์ ใช้ระยะปลูก 6×6 ถึง 8×8 เมตร ช่วงติดดอกออกผลเดือนตุลาคมถึงธันวาคม ดอกออกมากเดือนธันวาคมถึงกุมภาพันธ์ ระยะออกดอกถึง เก็บเกี่ยวใช้เวลาประมาณ 7-8 เดือน
การดูแลรักษา
หลังปลูกประมาณ 3 ปี ส้มโอจะเริ่มให้ผลผลิต การดูแลรักษาควรใส่ปุ๋ยอินทรีย์หรือปุ๋ยคอกอัตรา 10-20 กิโลกรัมต่อต้น ส่วนปุ๋ยเคมีควรใส่ปุ๋ยสูตร 25-7-7 หรือ 15-15-15, 46-0-0 สัดส่วน 1 : 1 ก่อนการออกดอก 1-2 เดือน ใส่ปุ๋ย 12-24-12 อัตรา 1 ใน 3 ของเส้นผ่าศูนย์กลางทรงพุ่ม (หน่วยเป็นกิโลกรัม)
โรคและแมลงศัตรูที่สำคัญ
โรคแคงเกอร์ เป็นแผลตกสะเก็ดบนใบจุดแผลค่อนข้างกลม มีวงแหวนสีเหลืองล้อมรอบ อาการบนกิ่งอ่อนเป็นแผลตกสะเก็ดขยายไปตามความยาวของกิ่งไม่มีวงแหวนสีเหลือง รูปร่างแผลไม่แน่นอน ป้องกันกำจัดโดยตัดแต่งใบและเผาทำลายกิ่งที่มีอาการ ถ้าพบอาการของโรคมากกว่า 10 เปอร์เซ็นต์ ของทรงพุ่มให้พ่นด้วยสารเคมีคอปเปอร์ออกซีคลอไรด์
โรคจุดดำ เกิดจุดแผลเล็กๆ สีน้ำตาล ลักษณะยุบตัวลง ขอบแผลสีน้ำตาลเข้มและพบจุดดำกลางแผล ป้องกันกำจัดโดยพ่นสารคอปเปอร์-ออกซีคลอไรด์ในระยะผลอายุ 1 วันถึง 4 เดือน
โรครากเน่าโคนเน่า ต้นทรุดโทรมแตกใบอ่อนน้อยเส้นกลางใบเหลืองซีด ใบเหี่ยวคล้ายอาการขาดน้ำ โคนต้นมีแผลสีเข้มฉ่ำน้ำ ป้องกันกำจัดโดยใช้ต้นตอที่ทนทานต่อโรครากเน่าโคนเน่า ถ้าพบอาการที่ลำต้นให้ถากเปลือกบริเวณที่เป็นแล้วทาแผลด้วยสารเคมี เช่น สารฟอสเอทธิลอลูมิเนียมหนอนชอนใบส้ม หนอนฝีดาษส้ม ป้องกันกำจัดโดยพ่นไซเพอร์เมทริน 3-4 ครั้ง ห่างกัน 10 วัน
การใช้ประโยชน์
ส้มโอมีวิตามินซีมาก ตามมาด้วยวิตามินเอ วิตามินบี1 วิตามินบี2 และน้ำในส้มโอยังมีน้ำตาล ประเภทย่อยสลายได้ทันทีเรียกว่า กลูโคส (glucose) ให้พลังงานกับร่างกายอย่างรวดเร็ว ส้มโอมีเส้นใยสูง ช่วยในการขับถ่ายและขับสารพิษ ถ้าใครมีอาการท้องอืด ก็ให้รับประทานส้มโอเป็นอาหารว่างได้เลย หากมีอาการครั่นเนื้อครั่นตัวรับประทานส้มโอให้มากๆ จะช่วยระบายความร้อน ผ่อนพิษไข้ที่อยู่ ในร่างกาย ช่วยป้องกันโรคหวัดและโรคเลือดออกตามไรฟัน
แหล่งพืชอนุรักษ์
ศูนย์วิจัยพืชสวนสุโขทัย